پایه پولی چیست؟ | تعریف پایه پولی به زبان ساده و با مثال

پایه پولی (Monetary Base) به مجموع پول در گردش و ذخایر بانکی در یک اقتصاد گفته می‌شود. به عبارت دیگر پایه پولی علاوه بر ذخایر بانکی (یا سپرده‌های قانونی) بانکهای تجاری نزد بانک مرکزی، شامل تمام اسکناس‌ها و سکه‌هایی است که توسط بانک مرکزی منتشر شده است.

تعریف پایه پولی به زبان ساده

پایه پولی یا پول پایه، به مقدار پولی گفته می‌شود که در اقتصاد در حال گردش است. پایه پولی شامل دو بخش است:

1. پولِ در گردش
2. ذخایر بانکی

پول در گردش چیست؟

پولی که ما به شکل روزمره از آن استفاده می‌کنیم، همان پول در گردش است. به عبارت دیگر به تمام اسکانس‌ها و سکه‌هایی که توسط مردم نگهداری می‌شوند، پول در گردش گفته می‌شود.

ذخایر بانکی چیست؟

به سپرده‌های بانکی یا وجوه نقدِ سایر بانکها که نزد بانک مرکزی نگهداری می‌شوند، ذخایر بانکی یا سپرده قانونی گفته می‌شود. طبق قانون، بایستی بخش از وجوه دریافتی از مردم در بانکها، تحت عنوان «سپرده قانونی» به بانک مرکزی سپرده شود.

نسبت سپرده قانونی در ایران بین ۱۰ تا۳۰ درصد است. این نسبت با توجه به نوع فعالیت بانکها و سیاست‌های بانک مرکزی در شرایط مختلف، متغیر خواهد بود.

• نسبت سپرده قانونی یکی از ابزارهای غیرمستقیم سیاست پولی به شمار می‌آید.

مثال پایه پولی

فرض کنید در حال حاضر در ایران، مقدار ۳۰۰ هزار میلیارد ریال اسکناس و سکه برای استفاده عموم مردم منتشر شده و  در حال گردش است. بانکها نیز ۲۰۰ هزار میلیارد ریال موجودی نقد تحت عنوان سپرده قانونی نزد بانک مرکزی دارند.

در چنین حالتی پایه پولی کشور برابر ۵۰۰ هزار میلیارد ریال است. حال اگر بانک مرکزی قصد بازخرید اوراق بدهی دولتی را داشته باشد و برای این کار ۵۰ هزار میلیارد ریال پول پرداخت کند. پایه پولی کشور به همین اندازه بیشتر شده و به عدد ۵۵۰ هزار میلیارد ریال می رسد.

چرا به پایه پولی، پول قدرتمند گفته می‌شود؟

به پایه پولی، «پول قدرتمند» نیز گفته می‌شود چون پس از انتشار پایه پولی توسط بانک مرکزی و وارد شدن آن به چرخه اقتصاد، امکان رشد بیشتر این پول توسط بانکهای تجاری با فعالیت‌هایی مانند وام دادن و سپرده‌گذاری افزایش پیدا می‌کند. تغییرات پایه پولی و میزان افزایش آن با ضریب فزاینده پولی نشان داده می‌شود.

ضریب فزاینده پولی چیست؟

ضریب فزاینده پولی (Money Multiplier) حداکثر پولی است که توسط بانکهای تجاری به ازای هر یک واحد پول ذخیره شده در بانک مرکزی، تولید می‌شود. برای مثال اگر پایه پولی به اندازه ۱۰۰ میلیون ریال افزایش پیدا کند، نقدینگی (عرضه پول) بیشتر از ۱۰۰ میلیون ریال افزایش پیدا خواهد کرد.

همان طور که پیشتر اشاره شد، در ایران نسبت ذخیره قانونی معادل ۱۰ تا ۳۰ درصد است. بنابراین بانکها می‌توانند سایر ذخایر خود را با وام دادن یا سرمایه‌گذاری به کار گرفته تا سود بیشتری به دست بیاورند. در چنین حالتی مقدار پول بیشتر از ۱۰۰ میلیون ریال اولیه افزایش پیدا کرده و حجم نقدینگی بیشتر می‌شود. نسبت این افزایش با ضریب فزاینده پولی نشان داده می‌شود.

فرض کنید یک بانک پس از نگهداری سپرده قانونی ۱۰ درصدی در بانک مرکزی، ۱۰۰ میلیون تومان پول یا منابع مازاد برایش باقی می‌ماند.

1. بانک این مبلغ را به شخص الف وام می‌دهد.
2. شخص الف با این وجه، کالایی خریداری می‌کند.
3. فروشنده کالا که این ۱۰۰ میلیون تومان را دریافت کرده، پول خود را در بانک سپرده‌گذاری می‌کند.
4. بانک باید ۱۰٪ از این پول جدید را به عنوان ذخیره نزد بانک مرکزی نگه دارد. بنابران با ۹۰ میلیون باقی مانده به شخص ب وام می‌دهد.
5. شخص ب نیز کالایی خریده و فروشنده کالا ۹۰ میلیون تومان به دست آمده را در بانک سپرده‌گذاری می‌کند.
6. دوباره بانک باید ۱۰٪ از ۹۰ میلیون را به عنوان ذخیره نگهداری کرده و ۸۱ میلیون تومان به شخص پ وام دهد.

این مراحل تکرارشونده، اثر ضریب فزاینده پولی و افزایش تولید پول نسبت به پول پایه را نشان می‌دهد.

تفاوت نقدینگی و پایه پولی چیست؟

تفاوت نقدینگی و پایه پولی در این است که اولی به معنای کل پول موجود در یک اقتصاد و دومی به معنای پولی است که توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود.

نقدینگی یا عرضه پول (Money supply)، به مجموع پول و شبه پولی که در یک اقتصاد وجود دارد، گفته می‌شود. سپرده‌های دیداری بخشی از حجم نقدینگی را شکل می‌دهند.

عرضه پول توسط دولت کنترل می‌شود. به زبان ساده، قانون انحصار چاپ پول را در اختیار دولت‌ها قرار داده است. دولت‌ها نیز از نقدینگی یا عرضه پول به عنوان یکی ابزارهای سیاست پولی استفاده می‌کنند.

• نقدینگی با پایه پولی تناسب دارد. به طور کلی با افزایش پایه پولی، نقدینگی نیز افزایش پیدا می‌کند.

منابع پایه پولی

منابع پایه پولی همان دارایی‌های بانک مرکزی بوده و با استفاده از اطلاعات ترازنامه بانک مرکزی می‌توان به آنها دسترسی پیدا کرد. این منابع را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد:

۱- دارایی‌های خارجی؛ اولین منبع پایه پولی

دارایی‌های خارجی بانک مرکزی عبارتند از:

• طلا
• طلا نزد صندوق بین‌المللی پول
• ارز
• ارزهای تهاتری
• سهمیه و سهام در موسسات بین‌المللی
• حق برداشت مخصوص

ذخایر طلای بانک مرکزی، اولین منبع پایه پولی به شمار می‌آیند. زمانی که بانک، طلایی را خریداری کرده و عدد آن در ترازنامه بانک بیشتر می‌شود، بدین معنی است که معادل ریالی آن به بیرون از بانک صادر شده است. به زبان ساده پایه پولی بیشتر شده است.

• بخش مهمی از دارایی‌های خارجی بانک مرکزی از محل فروش نفت توسط دولت تامین می‌شود.

هنگامی که ارزهای خارجی وارد بانک مرکزی می‌شوند، معادل ریالی آنها از بانک خارج شده و پایه پولی بیشتر می‌شود.

۲- بدهی دولت؛ دومین منبع پایه پولی

گاهی دولت جهت تامین کسری بودجه اقدام به استقراض پول از بانک مرکزی می‌کند. در این حالت در ترازنامه بانک مرکزی، دولت بدهکار شده و پایه پولی نیز با پرداخت ارز رایج کشور به دولت بیشتر می‌شود.

• در ایران با اینکه استقراض مستقیم دولت از بانک مرکزی پس از برنامه سوم توسعه متوقف شده اما گاهی دولت به شکل غیرمستقیم با دریافت وام از سایر بانکها، کسری بودجه خود را جبران می‌کند.

۳- بدهی سایر بانکها؛ سومین منبع پایه پولی

بانکها در صورت افزایش تسهیلات اعطایی به دولت یا پرداخت وام‌های بسیار به بخش خصوصی، از بانک مرکزی وام می‌گیرند و همین باعث افزایش پایه پولی می‌شود.

۴- خالص سایر دارایی‌ها؛ چهارمین منبع پایه پولی

خالص سایر دارایی‌های بانک مرکزی با کسر سایر بدهی‌ها، پیش‌پرداخت اعتبارات اسنادی بخش دولتی، ودیعه ثبت سفارش کالاهای بخش غیردولتی و حساب سرمایه از سایر دارایی‌ها در ترازنامه به دست می‌آید.

• سایر دارایی‌های بانک مرکزی شامل اموال منقول (مانند تجهیزات اداری)، اموال غیرمنقول (مانند اوراق بهادار) و دیگر دارایی‌ها مانند سکه‌های تاریخی، موجودی نقره و ... می‌شود.

مصارف پایه پولی

• سپرده‌های قانونی بانکها نزد بانک مرکزی
• سپرده‌های دیداری بانکها نزد بانک مرکزی
• اسکناس و مسکوک در جریان

سپرده‌های قانونی: شامل سپرده‌های قانونی و سپرده‌های پیش‌پرداخت اعتبارات اسنادی و ودیعه ثبت سفارش بانكها و موسسات اعتباری غیر بانكی نزد بانك مركزی می‌شود.

سپرده‌های دیداری: شامل سپرده‌های دیداری و سپرده‌های ویژه و مدت‌دار ویژه بانکها و موسسات اعتباری غیر بانكی نزد بانک مرکزی می‌شود.

نحوه محاسبه پایه پولی چگونه است؟

پایه پولی بر اساس ترازنامه بانک مرکزی تهیه شده و دارای دو وجه منابع و مصارف است. به این نکته دقت کنید که مجموع منابع و مصارف پایه پولی در نهایت با یکدیگر برابر هستند.  بر همین اساس می‌توان پایه پولی را هم بر اساس منابع و هم بر اساس مصارف محاسبه کرد.

فرمول پایه پولی چیست؟

فرمول پایه پولی (B) از ترکیب ذخایر بانکی (R) و اسکناس و مسکوک در گردش (N) به دست می‌آید. همان طور که در شکل زیر (ترازنامه بانک مرکزی) مشخص است، مقداری اسکناس و مسکوک در صندوق بانک مرکزی (N) جهت انجام فعالیت‌های جاری بانک استفاده می‌شود.

 از این آنجایی که این پول در گردش نیست مقدار آن را از فرمول محاسبه پایه پولی کم می‌کنیم.

شکل بالا فرمول پایه پولی بر حسب مصارف را نشان می‌دهد.

فرمول پایه پولی را می‌توان بر حسب منابع نیز نشان داد.

در این فرمول:

• خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی = تفاضل بدهی‌های خارجی از دارایی‌های خارجی
• خالص مطالبات بانک مرکزی از بخش دولتی = تفاضل سپرده‌های بخش دولتی از بدهی بخش دولتی
• مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها = بدهی بانکها به بانک مرکزی
• خالص سایر دارایی‌های بانک مرکزی = تفاضل سایر بدهیها و حساب سرمایه از سایر دارایی‌های بانك مركزی

از هر دو فرمول پایه پولی بر حسب منابع و پایه پولی بر حسب مصارف، یک عدد یکسان به دست می‌آید.

رابطه پایه پولی و تورم

پایه پولی نقش مهمی در تعیین سطح تورم در اقتصاد دارد. افزایش پایه پولی می‌تواند منجر به افزایش نرخ تورم شود، چون پول بیشتری در اقتصاد به گردش در خواهد آمد. در صورتی که دولت‌ها از طریق سیاست انقباضی قصد کنترل تورم را داشته باشند، پایه پولی را کوچکتر کرده تا بدین طریق میزان عرضه پول را کاهش داده و تورم را کنترل کنند.

پایه پولی ایران در فاصله سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰

شکل زیر مقدار پایه پولی بانک مرکزی را در یک دهه اخیر نشان می‌دهد.

پایه پولی در سال ۱۴۰۱

پایه پولی ۱۴۰۱ معادل ۸۵۹۹.۹ هزار میلیارد ریال بوده است که نسبت به سال گذشته حدود ۴۵ درصد رشد را نشان می‌دهد.

پایه پولی در سال ۱۴۰۲

پایه پولی ۱۴۰۲ طبق آخرین آمار منتشر شده بانک مرکزی در فروردین ماه معادل ۸۸۷۰.۷ هزار میلیارد ریال بوده است. نمودار زیر میزان رشد پایه پولی در یکسال گذشته و نسبت به آن با نقدینگی را نشان می‌دهد.

نحوه مدیریت پایه پولی توسط بانک مرکزی

بانک مرکزی می‌تواند میزان پایه پولی در کشور را کنترل کرده و بدین طریق حجم نقدینگی یا عرضه پول را کنترل کند.

۱- نسبت سپرده قانونی

بانک مرکزی ایران با کاهش نسبت سپرده قانونی که بخشی از پایه پولی بوده و بین ۱۰ تا ۳۰ درصد است، منجر به افزایش حجم تسهیلات اعطایی بانکها می‌شود. در چنین شرایطی نقدینگی یا عرضه پول بیشتر می‌شود.

بانک مرکزی ایران با افزایش نسبت سپرده قانونی، حجم تسهیلات اعطایی بانکها را منقبض کرده و سرعت رشد نقدینگی را کاهش می‌دهد.

۲- اوراق مشارکت؛ عملیات بازار باز

انتشار اوراق مشارکت توسط بانک مرکزی منجر به افزایش بدهی‌های بانک مرکزی و کاهش پایه پولی می‌شود. در نهایت انتشار این اوراق موجب کاهش رشد نقدینگی شده و به عنوان یکی از ابزارهای مهم جهت کاهش نرخ تورم از آن استفاده می‌شود.

۳- سپرده سایر بانکها نزد بانک مرکزی

به جز ذخیره یا سپرده قانونی که پیشتر در خصوص آن صحبت کردیم، سایر بانکها با افتتاح حساب ویژه نزد بانک مرکزی می‌توانند سود دریافت کنند. قبول سپرده بیشتر توسط بانک مرکزی به معنای افزایش بدهی‌های آن در ترازنامه است. در نتیجه پایه پولی کاهش پیدا کرده و منابع مازاد بانکها کاهش پیدا می‌کند. در چنین حالتی نیز سرعت رشد نقدینگی کاهش پیدا می‌کند چون بانکها منابع کمتری برای وام دادن در اختیار دارند.

پایه پولی؛ اقتصاد و سرمایه‌گذاری

پایه پولی یکی از المان‌های مهم اقتصادی است که آشنایی با آن و تاثیراتش بر رشد نقدینگی و تورم  منجر به اخذ تصمیمات درست سرمایه‌گذاری خواهد شود اما چطور می‌توان با استفاده از مفاهیم اقتصادی، سرمایه‌گذاری کرد؟

دانش اقتصاد کلان علمی است که تصمیمات کلان اقتصادی بانکهای مرکزی و دولت‌ها را بررسی می‌کند. بزرگترین سرمایه‌گذاران دنیا از این علم جهت شناسایی بهترین فرصت‌های سرمایه‌گذاری در انواع بازارهای مالی استفاده می‌کنند.

به زبان ساده، دانش اقتصاد کلان ردپای پول بزرگ یا پول هوشمند را در انواع بازارهای مالی نشان می‌دهد. با شرکت در دوره اقتصاد کلان، می‌توانید این ردپا را پیدا کرده و بهترین زمان ورود و خروج  را در انواع بازارهای مالی یافته و بازدهی مناسبی به دست بیاورید.

• با دانش اقتصاد کلان می‌توانید حتی با داشتن سرمایه کم، فعالیت خود را آغاز کرده و به تدریج آن را رشد دهید.

 

جهت آشنایی با سایر مفاهیم اقتصادی از مقالات زیر استفاده کنید.

• اقتصاد کلان چیست؟
• اقتصاد خرد چیست؟
• کیک اقتصادی چیست؟
• ارتباط نقدینگی و پایه پولی
• عوامل موثر بر سیاست پولی چیست؟

 

سوالات متداول

۱- پایه پولی و نقدینگی چیست؟

پایه پولی یا Monetary base به مجموع پول (اسکناس، سکه) در گردش و سپرده‌های قانونی (ذخایر بانکی) موجود در بانک مرکزی گفته می‌شود.

نقدینگی یا Money supply (عرضه پول)‌ به کل مقدار پول و شبه پول موجود در یک اقتصاد گفته می‌شود. پایه پولی بخشی از نقدینگی به حساب می‌آید.

۲- در حال حاضر پایه پولی ایران چقدر است؟

طبق آخرین آمار منتشر شده در سال ۱۴۰۲، پایه پولی ایران معادل ۸۸۷۰.۷ هزار میلیارد ریال است. این آمار نسبت به سال گذشته رشد حدودا ۴۵ درصدی را نشان می‌دهد.

 

لینک کوتاه: https://amoozesh-boors.com/i/mb