اوراق مشارکت چیست؟ نحوه خرید و فروش اوراق مشارکت در بازار سرمایه و پول ایران

اوراق مشارکت (Participation Papers) یکی از انواع اوراق بهادار است که دولت یا شرکت‌ها به منظور تامین مالی پروژه‌های عمرانی، زیرساختی و ... با سود مشخص و زمان سررسید معین منتشر می‌کنند. در واقع اوراق مشارکت زیرمجموعه‌ای از انواع اوراق بدهی (قرضه) هستند. جهت خرید اوراق مشارکت می‌توان با توجه به محل انتشار اوراق به بازار سرمایه (بورس اوراق بهادار یا فرابورس) یا بانکهای ایران مراجعه کرد.

تعریف اوراق مشارکت به زبان ساده

در پاسخِ پرسشِ اوراق مشارکت چیست به زبان ساده می‌توان گفت، سرمایه‌گذاران با خرید اوراق مشارکت، سرمایه خود را به دولت یا شرکت ناشر اوراق می‌سپارند تا این نهادها بتوانند بخشی از سرمایه مورد نیاز برای انجام پروژه‌های عمرانی خود را تامین کنند. در عوض خریداران اوراق مشارکت، سود تضمین شده این اوراق را در دوره‌های زمانی مشخص، دریافت خواهند کرد.

بررسی مثالی از اوراق مشارکت

کارکرد اوراق مشارکت در ایران را می‌توان با یک مثال توضیح داد. فرض کنید دولت برای توسعه یک میدان گازی به ۱۰،۰۰۰ میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد. این طرح در ۵ سال آینده امکان رسیدن به سوددهی مناسبی را دارد به طوری که دولت می‌تواند با انتشار اوراق مشارکت آن به مبلغ  ۱۰،۰۰۰ میلیارد تومان هم اصل وام و هم سود تعیین شده را از محل درآمد این میدان گازی به خریداران اوراق مشارکت پرداخت کند.

بنابراین، دولت اوراق مشارکت مربوط به این پروژه را با قیمت اسمی مشخص، تاریخ سررسید ۵ ساله و میزان سود مشخص (= سود علی‌الحساب) و زمان پرداخت سودهای دوره‌ای منتشر کرده و در اختیار عموم قرار می‌دهد. ضمانت بازپرداخت اصل و سود اوراق مشارکت نیز به عهده دولت یا بانک است.

بررسی ویژگی‌های اوراق مشارکت

۱- قیمت اسمی

قیمت اسمی، ارزش هر ورقه از اوراق مشارکت را نشان می‌دهد. در حال حاضر قیمت اسمی اوراق مشارکت معادل 1,000,000 ریال به ازای هر ورقه است.

۲- تاریخ سررسید

تاریخ سررسید، زمان اتمام سرمایه‌گذاری افراد در اوراق مشارکت است. در این زمان اصل مبلغ اوراق به آنها برگردانده می‌شود.

۳- نرخ سود

نرخ سود یا بهره، درصد سود اوراق مشارکت را نشان می‌دهد. این سود تحت عنوان کوپن در سررسیدهای معین به دارندگان اوراق پرداخت می‌شود. برای مثال در اوراق مشارکت یک ساله‌ای با تعداد ۴ کوپن، هر سه ماه یکبار (در مجموع ۴ بار در سال) به سرمایه‌گذاران سود تعلق می‌گیرد.

۴- قیمت فروش

قیمت فروش اوراق مشارکت در بورس همچون سهام بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شده اما محدوده تعادلی خاصی با توجه به «درصد سود اوراق»، «زمان سررسید»، «تعداد کوپن‌های سالیانه» و «نرخ بهره بازار» برای آن مشخص می‌شود.

بررسی میزان سود اوراق مشارکت

سود اوراق مشارکت معمولا بیشتر از سود سپرده بانکی یکساله (بیشتر از ۲۰.۵٪) است. تنها در این صورت است که سرمایه‌گذاران به خرید این اوراق تمایل پیدا می‌کنند. با توجه به اینکه سود بانکی در هر سال تغییر می‌کند، سود اوراق مشارکت نیز تغییر خواهد کرد. میزان دقیق سود اوراق مشارکت و دوره‌های پرداخت سود (ماهیانه، سه ماهه یا سالیانه)‌ در اطلاعیه عرضه مربوط به آن در بانک مرکزی یا بورس و فرابورس اعلام می‌شود.

۱- سود علی‌الحساب

سود علی‌الحساب سودی است که در زمان انتشار اوراق مشارکت تعیین شده و به خریداران اوراق در سررسیدهای معین پرداخت می‌شود.

۲- سود قطعی (= تحقق یافته)

سود قطعی یا سود تحقق یافته در زمان سررسید توسط ناشر اوراق مشارکت محاسبه و مشخص می‌شود.

• اگر سود قطعی بیشتر از سود علی‌الحساب باشد، بایستی مابه‌التفاوت آن به دارندگان اوراق مشارکت پرداخت شود.
• اگر سود قطعی کمتر از سود علی‌الحساب باشد، مابه‌التفاوت آن توسط ضامن اوراق پرداخت شده و دارندگان اوراق مشارکت زیان نخواهند کرد.

بررسی مزایا و معایب اوراق مشارکت

سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت، مزایا و معایب خاص خودش را دارد. به طور کلی به دلیل بازدهی کم این اوراق و شرایط تورمی بالا در ایران، استفاده از آنها به جز در شرایط خاص پیشنهاد نمی‌شود.

اوراق مشارکت در کدام بازارها عرضه می‌شوند؟

1. بخشی از اوراق مشارکت در بورس و فرابورس عرضه شده و از طریق سامانه معاملاتی کارگزاری‌ها قابلیت خرید و فروش دارند (اوراق مشارکت بورسی).
2. بخش دیگری از اوراق مشارکت توسط بانک مرکزی منتشر می‌شوند (اوراق مشارکت غیر بورسی).

نحوه خرید اوراق مشارکت

خرید اوراق مشارکت به ۲ دو صورت انجام می‌شود:

۱- جهت خرید اوراق مشارکت غیر بورسی، فرد بایستی با در دست داشتن مدارک شناسایی به بانک عامل مراجعه کند. سود اوراق مشارکت از طریق بانک پرداخت می‌شود. اگر سرمایه‌گذار پیش از موعد سررسید، تمایل به فروش اوراق مشارکت داشته باشد می‌تواند به بانک عامل مراجعه کرده و با تحویل اوراق مشارکت به بانک، اصل پول خود را دریافت کند. در این حالت نرخ سود اوراق مشارکت برای این فرد اندکی کاهش پیدا کرده و ما‌به‌التفاوت آن از سودهای دریافت شده توسط مشتری کم شده و از او دریافت می‌شود.

۲- جهت خرید اوراق مشارکت بورسی می‌توانید از سامانه آنلاین کارگزاری خود استفاده کنید. در حال حاضر شرکت فرابورس مسئولیت انتشار اوراق مشارکت و اطلاعیه عرضه آنها را به عهده دارد.

سودهای دوره‌ای اوراق مشارکت بورسی توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق و تسویه وجوه به ‌حساب اعلام شده توسط سرمایه‌گذار واریز می‌شود. پرداخت اصل مبلغ اوراق در زمان سررسید نیز از همین طریق انجام می‌شود.

• در صورت تمایل به فروش اوراق مشارکت بورسی قبل از تاریخ سررسید، سود دارنده اوراق مشارکت کاهش پیدا نخواهد کرد.

در زمان فروش اوراق مشارکت بورسی به این نکته دقت کنید:

• در صورت خرید اوراق مشارکت بورسی در وسط دوره، خریدار علاوه بر پرداخت قیمت اوراق بایستی سود اوراق (از تاریخ آخرین پرداخت سود تا لحظه خرید) را به فروشنده پرداخت کند. در نهایت، سودِ پایان دوره به صورت کامل متعلق به خریدار خواهد بود.

انواع اوراق مشارکت

همان طور که پیشتر اشاره شد، انواع اوراق مشارکت به دو دسته بورسی و غیر بورسی تقسیم می‌شوند.

اوراق مشارکت بورسی را نیز می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.

۱- اوراق مشارکت ساده

اوراق مشارکت ساده، رایج‌ترین نوع اوراق مشارکت است که بازپرداخت اصل و سود ورقه‌ها در آن تضمین شده است. این اوراق معمولا به صورت «با نام» منتشر شده و سرمایه‌گذاران می‌توانند آنها را پیش از رسیدن موعد سررسید در بازار ثانویه بورس خرید و فروش کرده و یا به ناشر بازپس دهند.

۲- اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام

اگر سوددهی شرکت ناشر اوراق مشارکت بیشتر از زمان انتشار اوراق مشارکت شود، خریدار اوراق مشارکت این شرکت می‌تواند اوراق خود را به سهام همان شرکت تبدیل کند و بدین صورت در مالکیت شرکت و رشد و توسعه آینده آن شریک شود.

۳- اوراق مشارکت قابل تعویض

این نوع از اوراق مشارکت را می‌توان با سهام سایر شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تعویض کرد. در واقع در تاریخ سررسید به جای برگرداندن اصل مبلغ اوراق مشارکت، سهام سایر شرکت‌ها در اختیار سرمایه‌گذاران قرار داده می‌شود.

• استفاده از نوع دوم و سوم اوراق مشارکت، رایج نیست.

بررسی یک نمونه از اوراق مشارکت بورسی

اوراق مشارکت که به نوعی زیرمجموعه بازار بدهی به حساب می‌آید، طبق قوانین جدید به بخش بازار ابزارهای مالی فرابورس راه یافته است. در شکل زیر نمونه آخرین اوراق مشارکت منتشر شده در فرابورس که مربوط به شرکت «کود شیمیایی اوره لردگان» است، نشان داده شده است.

همان طور که مشاهده می‌کنید این اوراق مشارکت ۴ ساله و تاریخ پذیرش آن مربوط به سال ۱۳۹۸ و با نرخ سود ۱۸٪  بوده است. در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نرخ سود بانکی برای سپرده‌های بانکی، معادل ۲۰.۵٪ بوده است. بنابراین دارندگان این اوراق در صورت عدم دریافت سود قطعی بالا عملا در دو سال اخیر نسبت به سرمایه‌گذاری در بانک نیز ضرر کرده‌اند.

• این نکته را نیز در نظر بگیرید که سرمایه‌گذاری در بانک نیز به دلایل شرایط تورمی بالا منجر به کاهش ارزش سرمایه افراد می‌شود.

کارمزد اوراق مشارکت چقدر است؟

کارمزد اوراق مشارکت بورسی، معادل ۰.۰۷ درصد قیمت اوراق است.

مالیات اوراق مشارکت چقدر است؟

در حال حاضر، خرید و فروش اوراق مشارکت بدون مالیات است.

چه نهادهایی می‌توانند اوراق مشارکت منتشر کنند؟

شرکت‌های مجاز به انتشار اوراق مشارکت شامل موارد زیر می‌شوند:

• وزارت امور اقتصادی و دارایی (به نیابت از دولت)
• شرکتهای دولتی
• شهرداری‌ها
• موسسه‌ها و نهادهای عمومی غیر دولتی
• موسسه‌های عام‌المنفعه
• شرکتهای سهامی عام و خاص
• شرکتهای تعاونی تولیدی

منابع مالی حاصل از اوراق مشارکت صرفِ انجام چه کارهایی می‌شود؟

طبق قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت، منابع مالی حاصل از انتشار اوراق مشارکت صرفِ موارد زیر می‌شود:

چه نهادی ناظر انتشار اوراق مشارکت است؟

بانک مرکزی یا سازمان بورس و اوراق بهادار، مسئولیت نظارت بر نحوه انتشار اوراق مشارکت را به عهده دارند.

بررسی ارکان اوراق مشارکت

۱- ناشر: دولت یا شرکت‌ها.

۲- عامل فروش: بانک یا سازمان بورس (یک نهاد مالی فعال در بازار سرمایه). وظیفه عامل، عرضه اوراق مشارکت است.

۳- ضامن: بانکها یا موسسات مالی معتبر و دولت. وظیفه ضامن، تعهد به پرداخت اصل و سود اوراق (علی‌الحساب و تحقق یافته) و سایر موارد مربوط به اوراق مشارکت است.

۴- امین: شخصی حقوقی است که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران وظیفه نظارت بر فرآیند انتشار اوراق مشارکت را به عهده دارد.

۵- بازارگردان: شخصی حقوقی است که افزایش نقدشوندگی، تنظیم عرضه و تقاضای اوراق مشارکت و تحدید دامنه نوسان را تعهد می‌کند.

۶- عامل پرداخت: در اوراق مشارکت بورسی وظیفه پرداخت به عهده شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است اما در اوراق مشارکت غیر بورسی (یا بانکی) بانک عامل فروش وظیفه بازپرداخت سود و اصل اوراق را به عهده دارد.

۷- متعهد پذیره‌نویسی: اوراق مشارکتی که طی مدت پذیره‌نویسی (= مدت زمان عرضه اوراق) به فروش نرسند، توسط متعهد پذیره‌نویسی خریداری خواهند شد.

نمونه‌ای از ارکان اوراق مشارکت در شکل زیر نشان داده شده است.

تفاوت سهام و اوراق مشارکت چیست؟

مهمترین تفاوت سهام و اوراق مشارکت به نوع مالکیت این اوراق و ماهیت آنها مربوط می‌شود. با خرید سهام افراد مالکیت بخشی از شرکتی که سهام آن را خریداری کرده‌اند، به دست آورده و علاوه بر سود نقدی (DPS) از افزایش قیمت سهام در بازار نیز منتفع می‌شوند. اما با خرید اوراق مشارکت، افراد سرمایه خود را به دولت یا شرکت‌ها (ناشران اوراق مشارکت) قرض می‌دهند و در عوض سود مشخص و ثابتی را طی دوره‌های زمانی معین دریافت می‌کنند.

سرمایه گذاری در سهام شرکت‌ها در صورتی که افراد به دانش تحلیل تکنیکال، تحلیل بنیادی، قواعد تابلوخوانی و ترفندهای بورسی تسلط داشته باشند، سود بسیار بیشتری از اوراق مشارکت نصیب سرمایه‌گذاران خواهد کرد. پیشنهاد می‌کنیم حتما دانش خرید و فروش سهام را یاد گرفته و شخصا به کسب سود از این بازار بپردازید.

در صورت نداشتن زمان کافی برای انتخاب سهام از سیگنال بورس انجمن خبرگان سرمایه گذاری در ایران استفاده کنید. این سیگنال‌ها (کوتاه‌مدت و میان‌مدت) به همراه زمان دقیق ورود به معامله و خروج از آن در اختیار اعضا قرار داده می‌شود.

تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت چیست؟

تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت در ایران به ماهیت پروژه‌ یا موضوع انتشار اوراق مربوط است. البته اوراق قرضه در ایران وجود ندارد و به جای آن از اوراق بدهی استفاده می‌شود. اوراق مشارکت نیز یکی از زیرمجموعه‌های اوراق بدهی است که به منظور ساخت پروژه‌های عمرانی دولتی یا غیردولتی منتشر می‌شوند اما سایر اوراق بدهی چنین الزامی ندارند. برای مثال اوراق خزانه اسلامی با هدف تامین مالی و کسری بودجه دولت منتشر می‌شوند.

اوراق مشارکت، دسته‌ای از انواع اوراق بهادار با ماهیت بدهی هستند که به عنوان یکی از ابزارهای مالی در بازار سرمایه و پول ایران شناخته شده‌اند. سرمایه‌گذاران با خرید این اوراق از طریق بانک یا فرابورس می‌توانند از سودِ این اوراق در سررسیدهای مشخص برخوردار شده و در زمان سررسید اوراق مشارکت، اصل مبلغ خود را دریافت کنند. البته نرخ سود این اوراق کمتر از نرخ تورم در ایران است و سرمایه گذاری در آنها پیشنهاد نمی‌شود.

پیشنهاد می‌کنیم جهت آشنایی با سایر قابلیت‌های کسب سود از بازار سرمایه ایران، مقالات زیر را نیز مطالعه کنید.

• آموزش مقدماتی ورود به بورس تهران
• چه سهامی را در بورس بخریم؟
• چه سهامی را در بورس نخریم؟
• چگونه در بورس خودرو بخریم؟
• عرضه اولیه چیست؟
• تفاوت قیمت اسمی و قیمت بازاری سهام چیست؟
• بانک بهتر است یا صندوق | سود کدام بیشتر است؟
• بررسی میانگین درآمد ماهیانه از بورس
• بهترین کارگزار‌ی‌های بورس در سال ۱۴۰۲ به همراه جدول مقایسه کارگزاری‌ها
• اوراق خزانه اسلامی (اخزا) چیست؟

سوالات متداول

۱- خرید و فروش اوراق مشارکت چگونه است؟

خرید و فروش اوراق مشارکت بورسی از طریق سامانه آنلاین کارگزاری‌ها انجام شده اما خرید و فروش اوراق مشارکت غیر بورسی از طریق بانک مرکزی انجام می‌شود. بانک مرکزی در اطلاعیه اوراق مشارکت، نام بانک عامل را جهت خرید و فروش اوراق (دریافت سودهای دوره‌ای و پرداخت اصل مبلغ اوراق مشارکت در پایان سررسید) نیز ذکر می‌کند.

۲- نحوه اطلاع از انتشار اوراق مشارکت به چه صورت است؟

جهت مشاهده جزئیات و اطلاعیه‌های مربوط به انتشار اوراق مشارکتی که در بازار سرمایه (بورس یا فرابورس) عرضه می‌شوند به سایت شرکت فرابورس مراجعه کنید. جهت اطلاع از انتشار اوراق مشارکت مربوط به دولت و نهادهای دولتی (غیر بورسی) به سایت بانک مرکزی به نشانی https://www.cbi.ir/ مراجعه کنید.

۳- آیا خرید اوراق مشارکت خوب است؟

به دلیل بازدهی کم اوراق مشارکت نسبت به نرخ تورم و سایر روشهای سرمایه گذاری در ایران (سهام، طلا و ...) خرید اوراق مشارکت توصیه نمی‌شود.

۴- کدام بانک اوراق مشارکت می‌فروشد؟

بانک مرکزی، بانک‌های عامل فروش اوراق مشارکت را تعیین می‌کند. از جمله این بانکها می‌توان به بانک ملی، بانک ملت، بانک تجارت، بانک صادرات و ... اشاره کرد.