انواع بازار در اقتصاد به ۴ دسته کلی زیر تقسیم می‌شو‌ند:
در واقع منظور از انواع بازار، انواع ساختار بازار است. به طور کلی، بازار مجموعه‌ای از خریداران و فروشندگان است که در علم اقتصاد به آنها، عامل اقتصادی (Agent) گفته میشود. تعاملات این دو گروه است که قیمت کالاها را در بازار مشخص خواهد کرد. در ادامه، این چهار ساختار مختلف بازار را به زبان ساده توضیح خواهیم داد.
منظور از ساختار بازار، نحوه طبقه‌بندی صنایع مختلف بر اساس درجه و ماهیت رقابت برای تولید و فروش محصولات و خدمات است. بنابراین میتوان انواع بازارها بر اساس ماهیت و سطوح رقابت را به چهار دسته انحصار کامل، رقابت کامل، رقابت انحصاری و انحصار چند جانبه تقسیم کرد.
ماهیت رقابت میان تعداد شرکتهایی که یک محصول یکسان را تولید می‌کنند، شکل می‌گیرد و ماهیت انحصاری متعلق به شرکتی است که تنها تولیدکننده محصول مورد نظر است. انحصار کامل و رقابت کامل دو سر طیف انواع بازار در اقتصاد هستند.
در جدول زیر این ۴ نوع ساختار بازار با یکدیگر مقایسه شده‌اند.
از جمله عوامل تاثیرگذار بر ساختار یا انواع بازارها در اقتصاد، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
بازار رقابت کامل (Perfect Competition)، یکی از انواع بازارهای اقتصاد است که نشان از رقابتی بودن فرآیند فروش کالا در بازار دارد. هنگامی که تعداد زیادی از شرکتهای کوچک یک محصول مشابه یا همگن (homogeneous) را به فروش می‌رسانند، در حال رقابت با یکدیگر هستند. در چنین بازاری که بیشتر جنبه تئوری دارد تا عملی، شرکتها نمی‌تو‌انند قیمت کالا را تعیین کنند (شرکتها قیمت پذیر یا price taker هستند) اما در ورود به بازار یا خروج از آن کاملا آزاد هستند.
سایر مشخصات بازار رقابت کامل به شرح زیر است:
از جمله معایب و محدودیت‌های بازار رقابت کامل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- در یک بازار کاملا رقابتی، حاشیه سود ثابت است و فروشندگان نمی‌تو‌انند قیمت‌ها را افزایش دهند، چون در صورت افزایش قیمت، مشتریان خود را از دست خواهند داد. بنابراین، شرکتها تمایلی به ایجاد نوآوری در محصولات خود ندارند.
افزایش نوآوری به ویژه در زمان‌هایی شکل می‌گیرد که شرکتها از آن به عنوان ابزاری برای شکست سایر رقبای خود در بازار استفاده کنند. در دنیای واقعی اگر شرکتی، سهم بیشتری از محصولات را در یک بازار در اختیار داشته باشد، انگیزه نوآوری و شکست این شرکت برای سایر رقبا مطرح میشود اما در بازار رقابت کامل که هیچ شرکتی، سهم غالبی از محصولات را ندارد، چنین اتفاقی رخ نخواهد داد.
۲- هر شرکت جدیدی می‌تو‌اند به راحتی و بدون هیچ گونه مانعی به بازار رقابت کامل وارد شود. در چنین شرایطی، سهم سایر شرکتها از بازار کمتر شده و در نتیجه حاشیه سود ثابت آنها کمتر میشود.
۳- عدم وجود مزیت یا صرفه مقیاس (Economies of Scale) از دیگر محدودیت‌های بازار رقابت کامل است. حاشیه سود پایین یا صفر بدین معنی است که شرکتها پول نقد کمتری جهت گسترش قابلیت‌های تولیدی خود دارند. قابلیت‌هایی که میتوانند با کاهش هزینه و گسترش تولید، در نهایت منجر به کاهش هزینه مصرف کنندگان شده و حاشیه سود را افزایش دهند. اما وجود چندین شرکت کوچک که یک محصول مشابه را تولید می‌کنند، از این امر جلوگیری کرده و تضمین می‌کند که اندازه شرکتها کوچک باقی بماند.
بازار رقابت انحصاری (Monopolistic Competition)، عناصر هر دو بازار رقابت کامل و انحصار کامل را با یکدیگر ترکیب می‌کند. در این بازار، با وجود اینکه محصولات شرکتها مشابه یکدیگر است اما کاملا یکسان نیستند. در واقع شرکتها با استفاده از تغییرات جزیی در کیفیت یا برند محصول، کالای خود را متفاوت جلوه داده و از این طریق قیمت متفاوتی را به مصرف کنندگان عرضه می‌کنند.
در این بازار هر شرکتی، عرضه کننده انحصاری محصول خاص خود است اما به دلیل شباهت زیاد میان محصولات، بین شرکتها رقابت در میان است. رقابتی جهت کسب بیشترین سهم از بازار.
سایر مشخصات بازار رقابت انحصاری به شرح زیر است:
شرکتهای موجود در این بازار از دو روش کلی جهت قیمت گذاری استفاده می‌کنند:
از جمله معایب و محدودیت‌های بازار رقابت انحصاری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- وجود تعداد زیادی از رقبا، مزیت مقیاس را محدود می‌کند.
۲- بازاریابی و تبلیغات، هزینه‌های اضافه‌ای به شرکت تحمیل می‌کند.
۳- کالاهای متنوع به معنای حق انتخاب گسترده برای مصرف کنندگان و طبیعتا صرف زمان بیشتر برای تحقیقات است.
۴- تبلیغات میتوانند در مواردی گمراه کننده بوده یا اطلاعات ناقصی به مصرف کننده بدهند.
در بازار رقابت کامل، محصول تولیدی شرکتها کاملا مشابه یکدیگر است. بنابراین اگر شرکتی، قیمت محصول خود را افزایش دهد، سهم خود از بازار را از دست خواهد داد.
در بازار رقابت انحصاری، محصول تولیدی شرکتها در عین مشابه بودن به علت ایجاد تغییرات جزیی یا برندسازی متمایز نیز هست. اگر شرکتی، قیمت محصول خود را تغییر دهد، میزان تقاضا برای آن تغییر خواهد کرد.
یکی دیگر از انواع بازار در اقتصاد، ساختار انحصار کامل است. در این نوع از بازار، یک شرکت واحد نماینده کل صنعت است. به دلیل ویژگی‌های انحصاری در این بازار، این شرکت تنها شرکت فروشنده محصول در بازار خواهد بود.
از جمله ویژگی‌های بازار انحصار کامل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
ویژگی‌های انحصاری، اجازه ورود سایر شرکتها به بازار را نمی‌دهد و شرکت انحصاری قدرت کاملِ تعیین قیمت محصولات را خواهد داشت. در چنین شرایطی، محصول جایگزینی برای مصرف کننده وجود نخواهد داشت و رقابت از میان خواهد رفت.
به نقل از وب سایت اینوستوپدیا، شرکتها میتوانند از دو طریق، قدرت انحصاری را در بازار به دست بگیرند:
۱- در ادغام یا یکپارچه سازی عمودی (vertical integration) شرکتها کل زنجیره تامین را از تولید تا فروش، کنترل می‌کنند.
۲- در ادعام افقی (horizontal integration) شرکتهای رقیب خریداری می‌شو‌ند.
مهمترین مزیت شرکتها در بازار انحصار کامل، استفاده از فاکتور مزیت مقیاس است. به عبارت دیگر، آنها میتوانند با هزینه کمتر در هر واحد، تولید انبوه‌تری داشته باشند.
انحصار طبیعی یک شرکت با تکیه بر مواد خام، فناوری یا یک تخصص ویژه ایجاد میشود. برای مثال شرکتهایی با حق ثبت اختراع و شرکتهایی که هزینه‌های تحقیق و توسعه بالایی دارند (مانند شرکتهای داروسازی) انحصار طبیعی دارند.
شرکتهایی که خدمات و کالاهای عمومی مانند آب و برق را ارائه می‌ده‌ند، انحصار عمومی دارند. تغییرات قیمت این شرکتها عمدتا توسط دولت انجام میشود.
بازار انحصار کامل مزایایی مانند قیمت ثابت برای مصرف کنندگان، مزیت مقیاس و نوآوری در محصولات بدون ترس از رقابت دارد. با این حال این بازار، محدودیت‌های خاص خود را نیز دارد.
پیشنهاد مطالعه : مفهوم عرضه و تقاضا به زبان ساده
بازار انحصار چند جانبه (Oligopoly) یکی دیگر از انواع بازارها در اقتصاد بوده که متشکل از تعداد معدودی شرکتهای بزرگ است. این شرکتها محصولات متفاوت یا یکسانی را می‌فروشند اما از آنجایی که تعداد آنها اندک است، استراتژی‌های رقابتی آنها به یکدیگر وابسته است. برای مثال اگر یک شرکت، قیمت محصولات خود را کاهش دهد، شرکتهای دیگر استراتژی‌های متفاوتی (کاهش قیمت یا عدم تغییر آن) در پی می‌گیرند.
تعداد این شرکتها باید به اندازه‌ای کم باشد تا اقدامات یک شرکت تاثیر قابل توجهی بر سایر شرکتها داشته باشد. در بازار انحصار چند جانبه با استفاده از نسبت تمرکز (concentration ratio)، میزان سهم بزرگترین شرکتها از بازار اندازه گیری میشود.
شرکتهایی که در بازار انحصار چند جانبه قرار دارند، قیمت محصولات خود را یا به صورت جمعی و یا تحت رهبری یک شرکت، تعیین می‌کنند. بنابراین حاشیه سود این بازار بیشتر از ساختار رقابتی است.
بازار انحصار چند جانبه مزیت‌هایی همچون رقابت محدود و سود بالا را برای شرکتها به همراه دارد. علاوه بر این، مصرف کنندگان به علت تعداد کم شرکتها، انتظار خدمات دهی بهتر و قیمت مناسب‌تر را دارند. با این وجود، این ساختار بازار نیز با محدودیت‌هایی رو به روست.
تا بدینجا ۴ نوع اصلی از انواع بازارها یا ساختارها در اقتصاد را بررسی کردیم. در ادامه به شرح دو مورد دیگر خواهیم پرداخت.
انحصار کامل در طرف تقاضا یا انحصار کامل خرید (Monopsony) شرایطی است که در آن یک خریدار و چندین فروشنده وجود دارند. برای مثال خریدار گندم در ایران، دولت است و کشاورزان فروشنده هستند. در این نوع از انحصار که در سمت تقاضا وجود دارد، احتمال کنترل قیمت و بازار یا انحصارطلبی توسط خریدار وجود دارد.
انحصار چندجانبه در طرف تقاضا یا انحصار چند جانبه خرید (Oligopsony) شرایطی است که در آن تعداد خریداران اندک بوده اما تعداد فروشندگان بسیار زیاد است. برای مثال هنگامی که شرکتهای بزرگ قصد تامین مواد اولیه خود را از تعداد زیادی از فروشندگان دارند، چنین ساختاری شکل می‌گیرد.
برای مثال زمانی که در صنعت فست فود، تعداد اندکی از شرکتهای بزرگ همچون مک دونالد، برگر کینگ و وندی مقدار زیادی گوشت از فروشندگان خریداری می‌کنند، این توانایی را دارند که قیمت مورد نظر خود را به فروشندگان تحمیل کنند.
تا بدینجا انواع بازارها در اقتصاد خرد را توضیح داده و دانستیم که این بازارها به چهار دسته رقابت کامل، رقابت انحصاری، انحصار کامل و انحصار چند جانبه تقسیم می‌شو‌ند اما چطور میتوان از اطلاعات اقتصادی در جهت کسب ثروت استفاده کرد؟
پاسخ این پرسش را می‌توانید با مراجعه به سرفصل‌های دوره رشد اقتصادی با متد SMI به دست بیاورید. در این دوره علاوه بر آموزش اقتصاد کلان، تکنیک‌های افزایش درآمد از مشاغل و افزایش بازدهی از بازار طلا و سکه نیز آموزش داده میشود. به امید اینکه شما نیز بتوانید با مجهز شدن به علم کاربردی اقتصاد کلان، تصمیمات مالی درستی برای زندگی خود بگیرید.
جهت آشنایی با سایر موضوعات اقتصادی از مقالات زیر استفاده کنید.
انواع بازارها از دیدگاه علم اقتصاد خرد به چهار دسته کلی رقابت کامل، رقابت انحصاری، انحصار کامل و انحصار چند جانبه تقسیم می‌شو‌ند.
منظور از بازار رقابتی بازاری است که در آن تعداد بسیاری از شرکتهای کوچک، محصول یا خدمات یکسانی را ارائه می‌کنند. یکی از انواع بازار رقابتی، بازار رقابت کامل است که در آن شرکتها در تعیین قیمت نقشی ندارند. دیگر نوع این بازار، بازار رقابت انحصاری است که شرکتها با ایجاد تغییرات اندک در محصولات، به تنها عرضه کننده محصول خود تبدیل می‌شو‌ند. در این بازار، شرکتها میتوانند قیمت‌ها را کاهش یا افزایش دهند.
کد بازیابی به ایمیل و شماره موبایل ارسال شد
این کد حداکثر 5 دقیقه اعتبار دارد
