در علم اقتصاد، اصطلاح خط بودجه (Budget Line) یا محدودیت بودجه (Budget Constraint) نشان‌دهنده ترکیبی از کالاها و خدمات است که مصرف کننده می‌تواند با توجه به درآمد فعلی خود خریداری کند یا توانایی خرید آن را دارد. هنگامی که وارد یک فروشگاه می‌شوید، با کالاهای بسیار زیادی رو به رو می‌شوید اما به علت محدودیت مالی نمی‌توانید هر آنچه که می‌خواهید را خریداری کنید. در نتیجه فقط می‌توانید مجموعه‌ای از کالاها را که با منابع مالی، نیازها و خواسته‌های شما هماهنگ هستند، تهیه کنید. در ادامه، با مثال‌های متعدد به بررسی خط بودجه و نحوه ترسیم آن می‌پردازیم.
خط بودجه یا محدودیت بودجه همان گونه که از نام آن مشخص است به محدودیت مالی مصرف کنندگان در خرید سبدی از کالاها و خدمات اشاره دارد. اکثر مردم تمایل دارند که کالاهایی بیشتر و باکیفیت‌تر خریداری کنند، خودروهای شیک‌تر بخرند و یا در بهترین رستوران‌ها غذا بخورند اما همیشه از آنچه میل دارند، کمتر مصرف می‌کنند. دلیل این امر ساده است؛ هزینه‌ها و مخارج آنها با توجه به درآمدشان محدود است.
خط بودجه ترکیبات مختلفی از دو کالاست که مصرف کننده می‌تواند خریداری کند. فرض کنید قرار است درآمد ۱۰۰۰ دلاری خود در ماه را صرف خرید دو کالا یعنی همبرگر با قیمت ۱۰ دلار و نوشابه با قیمت ۲ دلار کنید. در اینجا برای ساده‌سازی، از بین انواع کالاها و خدمات تنها از همبرگر و نوشابه استفاده می‌کنیم. در جدول زیر، ترکیبی از این دو کالا که شما با توجه به محدودیت درآمدی خود قادر به خرید آن هستید، نشان داده شده است.
همان طور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید دو سر اصلی طیف انتخاب مصرف کننده سطر اول (۱۰۰ همبرگر بدون نوشابه) و سطر آخر (۵۰۰ نوشابه بدون همبرگر) هستند. نقطه وسط که در نمودار زیر با حرف C نشان داده شده نیز حد وسط است؛ ۲۵۰ نوشابه و ۵۰ همبرگر؛ هزینه هر دو مساوی و معادل ۵۰۰ دلار است.
در تصویر بالا، خط بودجه با استفاده از تنها ۳ ترکیب از ترکیبات بسیاری که شما قادر به انتخاب آن هستید، رسم شده است. البته سایر ترکیبات نیز در نقاط مختلف همین خط جای می‌گیرند. شیب خط محدودیت بودجه نزولی است اما در این مثال، منفی بودن عدد شیب اهمیتی ندارد.
شیب خط بودجه برابر است با تغییر در فاصله عمودی (۵۰۰) تقسیم بر تغییر در فاصله افقی (۱۰۰). بنابراین در این مثال شیب خط ۵ است؛ ۵ بطری نوشابه به ازای یک همبرگر.
برای رسم خط بودجه، مقدار یک کالا در محور افقی و مقدار کالای دیگر در محور عمودی قرار می‌گیرد. «سوسن» می‌تواند ماهیانه ۵۶۰ هزار تومان به خرید مایع لباسشویی و مایع نرم‌کننده اختصاص دهد. قیمت مایع لباسشویی ۱۴۰ هزار و قیمت مایع نرم‌کننده ۷۰ هزار تومان است. جهت ترسیم خط محدودیت بودجه کافی است دو نقطه که تمام بودجه ۵۶۰ هزاری سوسن را پوشش می‌دهد، پیدا کنید:
با وصل کردن این دو نقطه می‌توانید سایر ترکیباتی که سوسن ممکن است در امتداد خط بودجه‌اش و بر اساس آنها خرید کند را بیابید. البته او با توجه به ترجیحات خود در نقطه دلخواهی از خط بودجه خرید خواهد کرد. برای مثال، ممکن است نقطه R (۳ مایع لباسشویی و ۴ نرم‌کننده) ترجیح مورد نظر سوسن باشد. البته سوسن می‌تواند کمتر از ۵۶۰ هزار تومان خرید کند اما چون می‌تواند کالای بیشتری خرید کند، این تصمیم بهینه نیست.
همان طور که پیشتر اشاره شد، شیب خط بودجه از تغییر در محور عمودی تقسیم بر تغییر در محور افقی به دست می‌آید. به عنوان مثال در تصویر قبلی، شیب خط بودجه معادل ۲ (۴/۸) است. از تقسیم قیمت در محور افقی بر قیمت در محور عمودی نیز می‌توان شیب را به دست آورد که در نمونه قبلی نیز برابر با ۲ (۷۰/۱۴۰) است. قیمت نسبی این دو کالا برابر ۲ است بدین معنی که هزینه فرصت یک مایع لباسشویی برابر با دو مایع نرم‌کننده است. به عبارت دیگر، سوسن به ازای خرید هر دو عدد مایع نرم‌کننده باید از خرید یک عدد مایع لباسشویی صرف نظر کند.
اگر درآمد فرد تغییر کند، خط بودجه او نیز تغییر می‌کند. به عنوان مثال، اگر درآمد سوسن کاهش یافته و او مجبور شود به جای اختصاص بودجه ۵۶۰ هزار تومانی، به اندازه ۴۲۰ هزار تومان خرید کند، خط بودجه او به سمت داخل یا پایین کاهش پیدا می‌کند چون تعداد کالاهایی که اکنون می‌تواند بخرد کمتر می‌شوند؛ در این حالت، ۳ مایع لباسشویی ۱۴۰ هزار تومانی و ۶ مایع نرم‌کننده ۷۰ هزار تومانی دو نقطه اکستریم نمودار خواهند بود.
با تغییر قیمت نیز خط بودجه تغییر می‌کند. به عنوان مثال، اگر در نمونه قبلی قیمت مایع نرم‌کننده به ۱۴۰ هزار تومان برسد، سوسن می‌توان یا ۴ مایع لباسشویی و یا ۴ مایع نرم‌کننده (دو نقطه اکستریم) بخرد. در این حالت که قدرت خرید سوسن کاهش یافته و شیب نمودار به عدد ۱ رسیده است، فرصت‌های کمتری برای خرید نیز وجود دارد.
تغییرات همزمان درآمد و بودجه نیز خط بودجه را تغییر خواهد داد. به عنوان مثال، اگر درآمد سوسن از ۵۶۰ به ۶۳۰ هزار تومان افزایش یافته و قیمت نرم‌کننده از ۷۰ به ۱۲۰ هزار تومان افزایش یابد، خط بودجه متفاوت از نمونه قبلی خواهد بود.
همان طور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، سوسن هم اکنون فرصت‌های مصرف جدیدی به دست آورده است اما بسیاری از فرصت‌های مصرف قبلی دیگر در دسترس نیست.
در این مقاله به خط بودجه (محدودیت بودجه) پرداخته و دانستیم که این خط نشان‌دهنده ترکیبات مختلفی از کالاهاست که مصرف کننده با توجه به قیمت کالاها و درآمد خود قادر به خرید آنهاست. به طور کلی هر چه درآمد فرد بیشتر باشد، خط بودجه او به سمت بالا متمایل شده و فرصت‌های مصرفی او افزایش می‌یابد اما با کمتر شدن درآمد، خط بودجه به سمت پایین متمایل شده و فرصت‌های خرید او کمتر می‌شود.
البته افزایش قیمت یا کاهش قدرت خرید نیز خط بودجه را به سمت پایین متمایل می‌کند. این روزها به دلیل تورم بالا، قدرت خرید مردم روز به روز در حال کاهش است و سرمایه گذاری به عنوان راه‌حلی که در درجه اول سرمایه افراد را حفظ کرده و در درجه دوم بازدهی آنها را بیشتر می‌کند، اهمیتی دوچندان یافته است. در همین راستا، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نحوه اصولی سرمایه گذاری در انواع بازارهای مالی از دوره جامع رشد اقتصادی با متد SMI، استفاده کنید. این دوره که از ترکیب دانش اقتصاد کلان، تکنیک‌های افزایش درآمد از مشاغل و نحوه سرمایه گذاری در بازار طلا و سکه به وجود آمده، هیچ گونه پیش‌نیازی نداشته و تمام افراد با هر سطحی از دانش می‌توانند مفاهیم آن را به خوبی یاد گرفته و جهت کسب بازدهی از آنها استفاده کنند.
جهت آشنایی با سایر مفاهیم اقتصادی از مقالات زیر استفاده کنید.
محدودیت بودجه به معنای محدودیتِ مصرف کننده در خرید ترکیبی از کالاها و خدمات است. با مشخص شدن محدودیت بودجه، ترکیب کالاهای مصرفی افراد با توجه به درآمد آنها و قیمت کالاها مشخص می‌شود.
محدودیت بودجه در نمودار با یک خط نشان داده می‌شود که به آن خط بودجه نیز گفته می‌شود. خط بودجه نشان‌دهنده‌ی ترکیبات مختلفی از دو کالاست که مصرف کننده با توجه به درآمد خود می‌تواند برای خرید آنها اقدام کند. خط بودجه و محدودیت بودجه هر دو به یک مفهوم اشاره دارند.
کد بازیابی به ایمیل و شماره موبایل ارسال شد
این کد حداکثر 5 دقیقه اعتبار دارد
