تاریخچه پیدایش بانکداری در جهان

تاریخچه پیدایش بانکداری، داستانی جذاب و پر فراز و نشیب است که از دوران باستان تا به امروز ادامه دارد. از معابد یونان و روم باستان که به عنوان اولین مراکز نگهداری پول و ارائه وام شناخته می‌شدند تا ظهور بانک‌های مدرن در آمریکا، این مسیر تحولات چشمگیری را به خود دیده است.

در این مقاله، تکامل سیستم‌های بانکداری در جهان را بررسی خواهیم کرد و با دستاوردهای بانکداری در طول تاریخ آشنا خواهیم شد. علاوه بر این، اطلاعات جذابی مانند تاریخچه اولین بانک دنیا و تاریخچه بانکداری در ایران را نیز در اختیار شما قرار خواهیم داد.

اولین نمونه‌های بانکداری

به نقل از اینوستوپدیا، در جوامع اولیه، مبادله‌ی کالا به کالا روشی منطقی برای داد و ستد محسوب می‌شد. اما با افزایش سفرهای مردم برای یافتن بازارهای جدید و کالاهای تازه، این سیستم کارآمدی خود را از دست داد.

• نگهداری سکه‌ها در زیرزمین معابد

با گذشت زمان، سکه‌هایی با اندازه‌ها و فلزات مختلف ضرب شدند؛ ارزش ذخیره شده در آنها تجارت را آسان‌تر کرد، اما امن نگه داشتن این سکه‌ها به مشکلی جدی تبدیل شد. در امپراتوری روم، افراد ثروتمند سکه‌ها و جواهرات خود را در زیرزمین معابد نگهداری می‌کردند. زیرا حضور کشیشان، کارکنان معبد و نگهبانان مسلح، امنیت این مکان‌ها را تضمین می‌کرد.

• وام دادن سکه‌ها

اسناد تاریخی یونان، روم، مصر و بابل نشان می‌دهند که معابد علاوه بر نگهداری پول، آن را وام نیز می‌دادند. این نقش مرکزی معابد در فرآیندهای مالی، در زمان جنگ آنها را به طعمه و هدف اصلی غارت‌گران تبدیل می‌کرد. سکه‌ها نسبت به کالاهای دیگر راحت‌تر مبادله و نگهداری می‌شدند. بنابراین، طبقه‌ای از بازرگانان ثروتمند، وام دادن سکه در ازای دریافت بهره را آغاز کردند. معابد معمولا وام‌های بزرگتر، از جمله وام‌های اعطا شده به حاکمان مختلف را مدیریت می‌کردند، در حالی که تجار ثروتمند، وام‌های کوچک‌تری در اختیار مردم عادی قرار می‌دادند.

بانکداری در امپراتوری روم

رومیان که به خاطر مهارت در ساخت و ساز و مدیریت شناخته می‌شوند، سیستم بانکداری را از معابد خارج کرده و آن را در ساختمان‌های اختصاصی سازماندهی کردند. در این دوران، رباخواران همچنان از وام دادن سود می‌بردند، اما اکثر تجارت‌های قانونی و تقریبا تمام مخارج دولت به واسطه بانک‌های رسمی انجام می‌شد.

بر اساس اطلاعات دانشنامه تاریخ جهان (World History Encyclopedia)، ژولیوس سزار به بانکداران اجازه داد تا برای دریافت مبلغ وام‌های پرداخت نشده، اراضی بدهکاران را مصادره کنند. این اقدام، تغییری عظیم در روابط طلبکار و بدهکار به شمار می‌رفت؛ زیرا پیش از آن، نجیب زادگان مالک زمین به راحتی از پرداخت بدهی امتناع ورزیده و بدهی‌های خود را به نسل‌های بعد منتقل می‌کردند تا در نهایت نسل یکی از طرفین (طلبکار یا بدهکار) منقرض شود!

امپراتوری روم سرانجام سقوط کرد، اما برخی از موسسات بانکداری آن به لطف شوالیه‌های معبد (Knights Templar) تا قرون وسطی به حیات خود ادامه دادند. سایر وام دهندگان کوچک که با کلیسا رقابت می‌کردند نیز غالبا به دلیل رباخواری مورد نکوهش قرار می‌گرفتند.

آغاز بانکداری در اروپا

پادشاهان حاکم بر اروپا به مرور زمان به ارزش موسسات بانکی پی بردند. از آنجایی که بانک‌ها به لطف و عنایت حاکمیت و حتی بر مبنای قراردادهای رسمی با آنها تاسیس می‌شدند، قدرت‌های سلطنتی برای جبران مشکلات خزانه‌ی خود، از این موسسات وام‌های متعدد دریافت نمودند. جالب است بدانید که شرایط این نوع وام‌ها نیز عموما توسط خود حکومت تعیین می‌شد!

این دسترسی آسان به منابع مالی، پادشاهان را به سوی افراط و تفریط‌های بزرگ، جنگ‌های پرهزینه، رقابت‌های تسلیحاتی با پادشاهی‌های همسایه و در نهایت، به انباشت بدهی‌های کمرشکن سوق داد.

در سال 1557، فیلیپ دوم اسپانیا، به دلیل چندین جنگی که بی‌دلیل به راه انداخت، پادشاهی خود را با چنان بدهی‌های سنگینی مواجه کرد که اولین، دومین، سومین و چهارمین ورشکستگی ملی جهان را به سرعت رقم زد! این اتفاق به این دلیل رخ داد که 40٪ از تولید ناخالص ملی (GNP) کشور صرف پرداخت بدهی‌های حکومت پادشاهی می‌شد.

البته باید افزود که حتی در دنیای مدرن امروز نیز رویه‌ی چشم‌پوشی از اعتبارسنجی مشتریان قدرتمند، همچنان برای بانک‌ها و دولت‌ها مشکل‌ساز می‌شود.

اولین بانک دنیا در کدام کشور تاسیس شد؟

بسیاری بر این باورند که مونته دی پاسکی دی سیه‌نا (Monte dei Paschi di Siena) که در سال 1472 تاسیس شده، اولین بانک واقعی دنیا است. این بانک در دوران رنسانس ایتالیا در شهر سیه‌نا، که در آن زمان بخشی از جمهوری فلورانس بود، به وجود آمد. فلورانس در آن زمان یکی از قدرتمندترین مراکز مالی ایتالیا به حساب می‌آمد .اما عده‌ای دیگر بانک برنبرگ (Berenberg) در هامبورگ آلمان را به عنوان قدیمی‌ترین بانک جهان معرفی می‌کنند. این بانک در سال 1590، چند قرن پس از ظهور بانکداری بازرگانی در اروپا، تاسیس شد. نکته جالب اینجاست که بانک برنبرگ بیش از 400 سال است که در مالکیت و کنترل یک خانواده قرار دارد.

• بانک برنبرگ یا بانک مونته دی پاسکی دی سیه‌نا

پاسخ این سوال که اولین بانک دنیا در کدام کشور تاسیس شد، به تعریف شما از بانکداری بستگی دارد. اگر بانکداری را به معنای امروزی آن در نظر بگیریم، بانک برنبرگ به دلیل قدمت بیشتر، عنوان قدیمی‌ترین بانک جهان را از آن خود می‌کند. اما اگر بانکداری را در معنای عام آن، شامل فعالیت‌های اعتباری و وام‌دهی در نظر بگیریم، مونته دی پاسکی دی سیه‌نا مدعی این عنوان خواهد بود.

• بانک بارکلیز

جالب است بدانید که پس از تاسیس بانک برنبرگ، پنج بانک بازرگانی دیگر طی 25 سال بعدی تاسیس شدند. سه مورد از این پنج بانک در انگلستان قرار دارند که از میان آنها، بارکلیز (Barclays - تاسیس در 1690) نام‌آشناترین بانک فعال است.

• بانک مدیچی

در پایان لازم به ذکر است که مفهوم امروزی بانک، در ایتالیای قرون وسطی و با ظهور بانک مدیچی (Medici Bank) در سال 1397 شکل گرفت. این بانک اولین موسسه‌ای بود که خدمات بانکی را به عموم مردم ارائه داد و فعالیت‌های مالی گسترده آن، مواردی مانند تبدیل ارز، اعطای وام و انتقال وجه را شامل می‌شدند.

آدام اسمیت و بانکداری بازار آزاد

در سال 1776، زمانی که آدام اسمیت نظریه «دست نامرئی» را مطرح کرد، سیستم بانکی در امپراتوری بریتانیا از سابقه‌ای طولانی برخوردار بود. تحت تاثیر دیدگاه‌های اسمیت در مورد اقتصادی که به صورت خودکار تنظیم می‌شود، وام‌دهندگان و بانکداران توانستند دخالت دولت در بخش بانکی و کل اقتصاد را تا حد زیادی محدود کنند. این نوع بازار آزاد و نظام بانکی رقابتی، زمینه‌ای مناسب برای دنیای جدید، به‌ویژه ایالات متحده آمریکا که در آستانه شکل گرفتن بود، را فراهم کرد.

پیدایش بانکداری در آمریکا

در ابتدای پیدایش ایالات متحده، این کشور ارز رسمی نداشت و هر بانک می‌توانست ارزهای مختلفی خلق و منتشر کند؛ ارزهایی که فقط در صورت پذیرش مردم ارزش پیدا می‌کردند. ورشکستگی یک بانک به معنای بی‌ارزش شدن اسکناس‌های صادر شده توسط آن بود و حتی سرقت از یک بانک می‌توانست نه تنها آن بانک، بلکه مشتریانش را نیز به طور کامل نابود کند. علاوه بر این، کمبود نقدینگی دوره‌ای نیز به عنوان خطری دائمی، این سیستم را تهدید می‌کرد.

الکساندر همیلتون، اولین وزیر خزانه‌داری آمریکا، برای حفظ ثبات یک بانک ملی تاسیس کرد که اسکناس‌های بانک‌های عضو را با ارزش اسمی می‌پذیرفت. این بانک ملی که با فراز و نشیب‌های زیادی روبرو بود، سرانجام با ایجاد ارز ملی، و سیستمی مبتنی بر خرید اوراق قرضه دولتی توسط بانک‌های ملی (برای پشتوانه اسکناس‌هایشان)، بازاری سیال به وجود آورد.

با این حال، مردم عادی آمریکا به طور کلی نسبت به بانک‌ها و بانکداران بی‌اعتماد شده بودند. این احساس بی‌اعتمادی منجر به تصویب قانونی در تگزاس شد که فعالیت‌ بانک‌های شرکتی را غیرقانونی اعلام می‌کرد. این قانون تا سال 1904 فعال بود و به رسمیت شناخته می‌شد.

پیدایش بانک‌های بازرگانی

در دوره پیدایش بانک‌های بازرگانی (Merchant Bank)، بسیاری از وظایف اقتصادی که به طور معمول بر عهده سیستم بانک ملی بود، علاوه بر فعالیت‌های بانکی روزمره مانند وام دهی و تامین مالی شرکت‌ها، به سرعت به دست بانک‌های بازرگانی بزرگ افتاد. در این دوره که تا دهه 1920 ادامه داشت، بانک‌های بازرگانی با استفاده از نفوذ بین‌المللی خود، قدرت سیاسی و مالی عظیمی به دست آوردند.

از جمله این بانک‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

این بانک‌ها در ابتدا به طور قابل توجهی بر روی کمیسیون‌های حاصل از فروش اوراق قرضه خارجی از اروپا، و اوراق قرضه آمریکایی معامله شده در اروپا متکی بودند. این امر به آنها امکان ایجاد سرمایه داد.

با ظهور صنایع بزرگ و نیاز به تامین مالی شرکت‌ها، سرمایه مورد نیاز دیگر توسط یک بانک قابل جمع آوری نبود. در نتیجه، عرضه اولیه عمومی (IPO) و عرضه اوراق قرضه به عموم، به روش‌های محبوب جمع‌آوری سرمایه تبدیل شدند.

عرضه‌های موفق، شهرت بانک‌ها را افزایش داده و آن را در موقعیتی قرار می‌داند تا برای ضمانت، واریز مبالغ بیشتری را درخواست کنند. در اواخر دهه 1800، بسیاری از بانک‌ها خواستار حضور در هیئت مدیره شرکت‌ها بودند و در صورت عدم کفایت مدیریت، خودشان اداره شرکت‌ها را به دست می‌گرفتند.

نقش پررنگ جی پی مورگان در توسعه بانکداری آمریکا

در اواخر قرن نوزدهم، شرکت جی‌پی مورگان به عنوان رهبر بانک‌های بازرگانی شناخته می‌شد. این بانک با لندن، که در آن زمان مرکز مالی جهان بود، ارتباط مستقیمی داشت و همچنین از نفوذ سیاسی قابل توجهی در ایالات متحده برخوردار بود.

این بانک با استفاده خلاقانه از تراست‌ها و بی‌اعتنایی به قانون ضد انحصار شرمن، شرکت‌های یو.اس. استیل، ای‌تی‌اندتی و هاروستر را تاسیس کرد. این شرکت همچنین به طور تقریبا انحصاری، در صنایع راه‌آهن و ترابری آمریکا فعالیت داشت.

با این حال، دریافت وام یا سایر خدمات بانکی برای مردم عادی آمریکا همچنان دشوار بود. بانک‌های تجاری تبلیغات نمی‌کردند و به ندرت به مردم عادی وام می‌دادند. نژادپرستی نیز در این دوران تاثیر پررنگی داشت. بانک‌های تجاری وام‌دهی به مصرف‌کنندگان را به بانک‌های کوچک‌تر واگذار می‌کردند؛ بانک‌هایی که با سرعت نگران‌کننده‌ای در حال ورشکستگی بودند.

در نهایت، سقوط سهام یک تراست مس، جرقه وحشت بانکی سال 1907 را زد. این وحشت با هجوم به بانک‌ها و فروش سهام توسط عموم مردم همراه بود. در غیاب فدرال رزرو برای مهار این وحشت، این وظیفه به شخص جی‌پی مورگان محول شد. آقای مورگان با استفاده از نفوذ قابل توجه خود، بازیگران اصلی وال استریت را جمع‌آوری و آنها را متقاعد کرد که برای کنترل بحران از اعتبار و سرمایه‌ای که در اختیار داشتند، استفاده کنند؛ درست مثل کاری که امروزه فدرال رزرو انجام می‌دهد.

آغاز فعالیت فدرال رزرو

در سال 1913، دولت آمریکا فدرال رزرو (یا همان فد) را تاسیس کرد. با وجود اینکه بانک‌های بازرگانی در تعیین ساختار فدرال رزرو نقش داشتند، با تاسیس آن به حاشیه رانده شدند. البته حتی با وجود تاسیس فدرال رزرو، قدرت مالی و سیاسی عظیمی در وال استریت باقی ماند.

در آن زمان، دولت آمریکا تصمیم گرفت تا حدودی بر بخش بانکی نظارت داشته باشد. برای مثال دولت اصرار داشت که تمام کشورهای بدهکار، پیش از دریافت هرگونه اعتبار بیشتر از موسسات آمریکایی، وام‌های جنگی خود (که به طور معمول در گذشته بخشیده می‌شدند) را به طور کامل پرداخت کنند.

این امر تجارت جهانی را کند کرد و باعث شد بسیاری از کشورها نسبت به کالاهای آمریکایی موضع خصمانه اتخاذ کنند. با سقوط بازار سهام در «سه‌شنبه سیاه» سال 1929، اقتصاد جهانی که از قبل ضعیف شده بود، به شدت آسیب دید. فدرال رزرو نتوانست این آسیب را مهار کند؛ آسیبی که بین سال‌های 1929 تا 1933 منجر به ورشکستگی حدود 9000 بانک شد.

در ادامه، قوانین جدیدی برای نجات بخش بانکی و بازگرداندن اعتماد مصرف‌کنندگان وضع گردید. به عنوان مثال، با تصویب قانون گلس-استیگال (Glass-Steagall Act) در سال 1933، بانک‌های تجاری دیگر امکان سفته‌بازی با سپرده‌های مشتریان را نداشتند و شرکت بیمه سپرده فدرال (FDIC) نیز برای بیمه کردن حساب‌های بانکی تاسیس شد.

جنگ جهانی دوم و ظهور بانکداری نوین

جنگ جهانی دوم به نوعی ناجی بانکداری بود و مانع نابودی آن شد. این جنگ، بانک‌ها و فدرال رزرو را به انجام مانورهای مالی با میلیاردها دلار پول واداشت. این نوع تامین مالی عظیم، شرکت‌هایی با نیازهای اعتباری هنگفت را به وجود آورد که به نوبه خود، بانک‌ها را برای پاسخگویی به این تقاضا، به ادغام با یکدیگر (و تبدیل شدن به بانک‌های بزرگتر) تشویق کرد. در ادامه، فعالیت این بانک‌های بزرگ در بازارهای جهانی گسترش یافت.

مهم‌تر از آن، بانکداری داخلی در ایالات متحده بالاخره به ثبات رسید. با روی کار آمدن بیمه سپرده و گسترش وام‌های مسکن، شهروندان عادی ‌توانستند به سیستم بانکی اعتماد کنند و به خدمات بانکی مناسبی دسترسی داشته باشند.

دیجیتالی شدن بخش بانکی

مهم‌ترین تحول در دنیای بانکداری در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم، با ظهور بانکداری آنلاین رخ داد. اولین نمونه‌های این نوع بانکداری به دهه 1980 بازمی‌گردد. البته باید افزود که رونق گرفتن بانکداری دیجیتالی، به ظهور اینترنت در اواسط دهه 1990 مربوط می‌شود.

در ادامه، گسترش استفاده از تلفن‌های هوشمند و اپلیکیشن‌های بانکداری موجب سرعت گرفتن روند رشد این نوع بانکداری شد. اگرچه بسیاری از مشتریان هنوز نیز برای انجام برخی از امور بانکی خود به شعب فیزیکی مراجعه می‌کنند، اما بر اساس یک نظرسنجی انجام شده توسط شرکت جی‌دی پاور در سال 2021، 41 درصد از آنها (مشتریان بانکی آمرکایی) به طور کامل به بانکداری دیجیتالی روی آورده‌اند.

تاریخچه بانکداری در ایران

۱- داستان بانکداری در ایران به دوران قاجار و سال 1266 شمسی باز می‌گردد. در آن زمان، «بانک جدید شرق» بدون مجوز دولتی، شعبه‌هایی در ایران تاسیس کرد و برای اولین بار، حساب جاری با بهره را به مردم معرفی کرد. اما عمر این بانک کوتاه بود و پس از سه سال، دارایی‌های خود را به بانک شاهنشاهی واگذار کرد.

۲- در سال 1267، بانک شاهنشاهی ایران با اعطای وام به ناصرالدین شاه، امتیازات انحصاری تاسیس بانک و چاپ اسکناس را برای شصت سال به دست آورد.

۳- با روی کار آمدن پهلوی، تحولات بزرگی در سیستم بانکی ایران رخ داد. در سال 1304، بانک سپه به عنوان اولین بانک ایرانی تاسیس شد و به بازرگانان اعتبار می‌داد.

۴- دو سال بعد، در سال 1306، قانون تاسیس بانک ملی به تصویب رسید و این بانک در سال 1307 آغاز به کار کرد. کورت لیندن بلات، اولین مدیرعامل بانک ملی، با لغو امتیاز انتشار اسکناس توسط بانک شاهنشاهی، زمینه را برای جایگزینی اسکناس‌های ملی با اسکناس‌های شاهنشاهی فراهم کرد.

۵- در سال‌های بعد، شاهد تاسیس بانک‌های خصوصی مانند بانک بازرگانی و بانک صادرات بودیم.

۶- در سال 1339، بانک مرکزی ایران تاسیس و وظایف بانک ملی مانند انتشار اسکناس و ضرب سکه به آن واگذار شد.

۷- پس از انقلاب اسلامی در سال 1358، بانک‌ها ملی و برای حفظ سرمایه، ادغام شدند. بانک تجارت از ادغام یازده بانک و بانک ملت از ادغام ده بانک تشکیل شد. در نهایت، 37 بانک به 6 بانک تجاری و 3 بانک تخصصی تقسیم شدند.

تکامل بانکداری و نقش آن در زندگی روزمره مردم

اگرچه بانکداری از معابد دنیای باستان تا به امروز مسیری طولانی را پیموده، ماهیت اصلی فعالیت‌های آن تغییر چندانی پیدا نکرده است. تاریخ ظرافت‌های این مدل کسب‌و‌کار را دگرگون ساخته، اما خدمت اصلی بانک‌ها، همواره اعطای تسهیلات و حفاظت از وجوه سپرده‌گذاران باقی مانده است.

حتی امروزه که بانکداری دیجیتال جایگزین شعبات فیزیکی شده‌، بانک‌ها همچنان این وظایف بنیادی را انجام می‌دهند. البته باید اذعان کرد که امروزه آینده بانکداری با چالش‌های جدیدی روبرو است. ارزهای دیجیتال و بلاکچین به عنوان فناوری‌های نوظهور، می‌توانند نحوه انجام تراکنش‌ها و ذخیره‌سازی پول را دگرگون کنند. برخی حتی می‌گویند که فناوری بلاکچین، راهی برای تکامل دنیای بانکداری است.

در این مقاله به مرور تاریخچه پیدایش بانکداری در جهان از امپراطوری روم تا بانکداری دیجیتال در عصر حاضر پرداختیم اما احتمالا شما نیز موافقید که افزایش پول و سرمایه موضوع مهمتری است. در گذشته، اغلب صاحبان دارایی (زمین، طلا و ...)، ثروتمند بودند اما در زمانه حاضر، تخصص افراد و استفاده از تکنیک‌های کسب درآمد می‌تواند آنها را به ثروت برساند. در دوره ثروت آفرینی، مهمترین مهارت‌های افزایش درآمد در قرن ۲۱ آموزش داده می‌شوند؛ مهارت‌هایی که مدرس دوره، استاد هومن مقراضی به شخصه برای رسیدن به کسب ثروت از آنها استفاده کرده است. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید ویديوی دوره ثروت آفرینی را مشاهده کنید.

در پایان پیشنهاد می‌کنیم جهت آشنایی با موضوعات مربوط به پول و اقتصاد، مقالات زیر را نیز مطالعه بفرمایید.

• عرضه پول (نقدینگی) چیست؟ | تاثیر عرضه پول بر اقتصاد و سرمایه گذاری
• ارزش زمانی پول چیست؟ | به همراه فرمول و مثال
• پشتوانه پول چیست و انواع آن کدام است؟
• ارتباط نقدینگی و پایه پولی
• بانکداری آف ‌شور (Offshore) چیست؟
• تاریخچه پول
• رکود اقتصادی چیست؟

سوالات متداول

۱- اولین بانک‌ها در چه زمانی و کجا به وجود آمدند؟

اولین نمونه‌های فعالیت‌های بانکی به حدود 4000 سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. در آن زمان، معابد و کاخ‌ها به عنوان مراکز وام‌دهی عمل می‌کردند.

۲- چه عاملی باعث پیدایش بانک‌ها شد؟

نیاز به ذخیره‌سازی و جابجایی امن پول، و همچنین نیاز به دریافت وام برای فعالیت‌های تجاری و کشاورزی، از جمله عوامل اصلی پیدایش بانک‌ها بودند.

۳- بانکداری در طول تاریخ چه تغییراتی را تجربه کرده است؟

از جمله تغییرات بانکداری در طول تاریخ می‌توان به ظهور بانک‌های خصوصی، بانک‌های مرکزی، بانکداری دیجیتال و سیستم‌های پرداخت الکترونیکی اشاره کرد.